Գենդերային ինքնությունը հայ հասարակության սոցիալ-քաղաքական փոխակերպումների համատեքստում

Առաջին հերթին նշենք «գենդեր» և «սեռ» հասկացությունների իմաստաբանական տարբերությունը. եթե «սեռը» բնութագրում է կնոջ և տղամարդու կենսաբանական և ֆիզիոլոգիական առանձնահատկությունները, ապա «գենդերն» արտահայտում է սեռի սոցիալ-հոգեբանական և մշակութային հայեցակետերը` սոցիալական դերերն ու կարգավիճակները, վարքային մոդելները, հոգեբանությունը:

Վերջին տարիներին գենդերային հիմնախնդիրները առավել, քան երբեք դարձան սոցիալական գիտությունների, այդ թվում և հասարակագիտության ուսումնասիրության առարկա, ինչը պայմանավորված է համաշխարհային սոցիալական փոփոխություններով, որոնց հետևանքով սեռային մասնաբաժանման և գենդերային նույնականացման հետ կապված հիմնահարցերը սկսեցին նորովի մեկնաբանվել: 

Գենդերային հարաբերությունների ոլորտում իրականացված գիտական հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ կնոջ և տղամարդու սոցիալական կարգավիճակներն ու դերերը մեծապես պայմանավորված են ինչպես այս կամ այն քաղաքական վարչակարգի յուրահատկությամբ, պետության սոցիալական քաղաքականությամբ, կնոջ և տղամարդու քաղաքական և տնտեսական մաս- նակցության հրամայականներով, այնպես էլ տվյալ հասարակության սոցիոմշակութային առանձնահատկություններով` արժեքներով և նորմերով, ավանդույթներով, սովորույթներով: 

Եթե խորհրդային շրջանում գենդերային ինքնության որոշարկման հարցում գերիշխող էր պետության դերը, որն էլ կարգավորում էր կնոջ և տղամարդու սոցիալական կարգավիճակներն ու դերերը, իսկ գենդերային մասնաբաժանումը մեկնաբանող համեմատաբար անաչառ դիսկուրս էին սոցիալական գիտությունները, ապա հետխորհրդային շրջանում վարչահրամայական հասարակարգի փլուզման հետևանքով պետությունը դադարեց վերահսկել հանրային կյանքի շատ ոլորտներ, այդ թվում և գենդերային հիմնախնդիրները, որոնք դարձան միմիայն հասարակական դիրքորոշման խնդիր: 

Ներկայումս գենդերային ինքնության ձևավորման մեջ մեզանում մեծ դեր ունեն զանգվածային լրատվամիջոցները, շուկան, քաղաքական ընտրախավը, ինչպես նաև հայ սոցիումին բնորոշ ավանդույթները, սովորույթները, կարծրատիպերը: 

Վերոնշյալ երկու հասարակարգերի գենդերային դիսկուրսի համեմատական վերլուծությունը թույլ է տալիս պարզել ինչպես հայ հասարակության գենդե րային ինքնության, այնպես էլ այդ ոլորտում իրականացվող` պետության սոցիալական քաղաքականության փոխակերպումները: 

Խորհրդային ժամանակահատվածում, ինչպես հայ իրականության մեջ, այնպես էլ խորհրդային մյուս երկրներում, գենդերային ինքնության քաղաքականությունը դիտարկվում էր մեկ համընդհանուր դիսկուրսի «խորհրդային ինքնության» լույսի ներքո: Յուրաքանչյուր քաղաքացի, անկախ սեռային պատկանելությունից, նախ և առաջ նույնականացվում էր խորհրդային պետության, սոցիալիստական հասարակության և դրանցից բխող արժեքների ու նորմերի հետ:

Այլ կերպ ասած, գենդերային ինքնությունը տարրալուծված էր «առավել բարձր կարգի» ինքնության` սոցիալ-քաղաքական ինքնանույնացման գաղափարախոսության մեջ: Խորհրդային հասարակարգի փլուզումից անցել է երկու տասնամյակ, սակայն հայ հասարակության մեջ որոշ խմբեր դեռևս շարունակում են տառապել նախկին հասարակարգի «կարոտախտով» և ունեն «ուժեղ ձեռքի» իշխանության ցանկություն:

 Մյուս կողմից, թեև սոցիալիստական հասարակության արժեքներն ու նպատակները համընդհանուր և պարտադիր էին Խորհրդային Միության բոլոր քաղաքացիների համար` անկախ սեռային պատկանելությունից, խորհրդային երկրի քաղաքացու սոցիալական կարգավիճակը նաև տարբերակվում էր` կախված մարդու սոցիալական ծագումից, հասարակության շերտավորման կառույցում նրա զբաղեցրած դիրքից, տարիքից, սեռից ու ազգային կամ էթնիկ պատկանելությունից: 

Պետությունը քաղաքացիներին տարբերակում էր նաև ըստ գենդերային պատկանելության` այդպիսով ձևավորելով կնոջ և տղամարդու գենդերային ինքնության խորհրդային դիսկուրս: 

Հասարակագիտական հետազոտությունները վկայում են այն մասին, որ թեև այդ ժամանակահատվածում խորհրդային հասարակարգը բնորոշվում էր կանանց` արտադրության ոլորտներ զանգվածային ներգրավմամբ , այնուհանդերձ` առկա էր գենդերային խտրականություն տնտեսական (մասնավորապես, կանանց աշխատավարձը կազմում էր տղամարդկանց միջին վարձատրության 75%-ը), քաղաքական ոլորտներում (կանայք գրեթե ներկայացված չէին պետական իշխանության վերին օղակներում): 

Այս ժամանակահատվածի կնոջ գենդերային ինքնության մեջ հատկանշական է «աշխատող մոր» հայեցակարգի ներմուծումը, ինչը, որպես այդպիսին, կայուն դարձավ 1930-1950 թթ.: Արդեն ուշխորհրդային շրջանում այդ գաղափարախոսությունն ամրապնդվեց սոցիալական քաղաքականությամբ` այն- պիսի սոցիալական ծրագրերի ներդրմամբ, որոնք խրախուսում էին,մի կողմից` կնոջ զբաղվածությունն ու մասնագիտական առաջընթացը, մյուս կողմից` «մայրության» հայեցակարգը: 

Կնոջ` որպես աշխատող քաղաքացու և մոր դերային հարաբերակցությունն այս շրջանից դառնում է հանրային քննարկման, ինչպես նաև հասարակական գիտությունների դիսկուրս-վերլուծության առարկա: Խորհրդային պետության գենդերային քաղաքականության ազատականացումն արդեն նկատելի էր XX դ. երկրորդ կեսից սկսած, երբ որպես կնոջ գենդերային ինքնության մեջ առաջին արմատական քայլ կարելի է դիտարկել հղիության արհեստական ընդհատման ապաքրեականացումը: 

Նոր գենդերային քաղաքականությունը կնոջն արտոնում էր ինքնուրույն որոշումներ կայացնել երեխա ունենալու հարցում: Ծնելության խթանմանն էին ուղղված տարբեր սոցիալ- քաղաքական ծրագրեր, արտոնություններ` հղիների ու մայրերի համար:

 Այդպիսով, խորհրդային պետությունը սոցիալական քաղաքականության միջոցով մեծապես նպաստում էր կնոջ` որպես մոր սոցիալական դերի ամրապնդմանը: Այդ քաղաքականությունը, սակայն, չամրապնդվեց սեռական դաստիարակությամբ ու կրթությամբ, ինչի հետևանքով ձևավորվեց «հղիության արհեստական ընդհատման մշակույթը»: Այդուհանդերձ, գենդերային որոշարկումը աստիճանաբար դուրս էր գալիս պետության անընդհատ վերահսկողությունից և վերածվում «զուտ անձնական որոշման առարկայի» կամ` լիազորվում ընտանիքի ինստիտուտին: 

Թեև այս շրջանի պաշտոնական դիսկուրսում գերիշխում է ընտանիքի` որպես հասարակության «հիմնական բջիջ» լինելու գաղափարը, միաժամանակ, քննադատական դիսկուրսում` սոցիալական գիտությունների շրջանակում, առաջ է քաշվում մոր և աշխատող կնոջ սոցիալական դերերի համատեղելիության, ինչպես նաև «միայնակ մայրության» հիմնախնդիրը: Տղամարդու դերը նույնպես քննադատության է ենթարկվում, որը բավարար չափով չի կարողանում իրագործել ընտանիքը կերակրելու և պաշտպանելու իր գործառույթը, ինչի հետևանքով տեղի է ունենում նաև արական ինքնության ճգնաժամ : 

Այնուամենայնիվ, գենդերային ինքնության նույնիսկ ուշխորհրդային ազատական քննադատությունն ըստ էության մեծապես հայրիշխանական բնույթ ուներ, այսինքն, արտացոլում էր կանացիության և առնականության «ավանդական» պատկերացումները:

Տվյալ հոդվածում տեղ են գտել Խաչատրյան Ս. Է.-ի աշխատությունից, որին ամբողջությամբ կարող եք ծանոթանալ այստեղ: